फोटोग्राफी: कॅमेर्‍याची काळजी

अग मला अगदी भुताटकी झाल्यासारख वाटतय.
का ग?
हे बघ ना परवाच्या पिकनिकचे फोटो. बहुतेक फोटोत हे कायतरी लांबट काळपट काय दिसतेय तेच काळात नाहीये. आणी हे दिवसाचे भूत आहे कि काय कोण जाणे. रात्रीच्या फोटोत काही प्रोब्लेम नाहीये.
************

आपल्या पैकी बऱ्याच जणांकडे कॅमेरा असेल. असेल म्हणजे असणारच. अगदी एस एल आर (SLR Single Lens Reflect Camera) नसला तरी पॉइंट एंड शूट वाला डिजीटल किंवा फिल्मवाला तरी नक्कीच. कॅमेरा खरतर किती नेहेमी वापरला जातो. पण त्याच्या साफ सफाई कडे फारसे लक्ष दिले जातेच असे नाही. मग एक दीवस केव्हातरी फोटोवर ठिपके डाग दिसायला लागतात. कधीकधितर अगम्य असे अजून काय काय फोटोत दिसायला लागते. भुताटकी कि काय असा वाटायला लागत. आणि मग हे असे वरचे संवाद झडतात.
हि सगळी किमया बहुतेकवेळा कॅमेरा साफ नसल्यालेच घडलेली असते. तुमच्या घरातल्या फर्निचरवर जशी धूळ बसते तशीच ती कॅमेऱ्यावर पण बसते. पण कॅमेऱ्यावर आणखीही इतर गोष्टींचा परिणाम होतो.
मग आपला कॅमेरा कसा बर नीट ठेवायचा?
तुमचा पॉइंट एंड शूट (बघून नुसते बटन दाबायचा) कॅमेरा असेल तर काही छोट्या गोष्टी लक्षात ठेवल्यात तरी पुरे आहेत.
पण एस एल आर किंवा एस एल आर लाईक कॅमेरा असेल तर मात्र बरीच काळजी घेण आवश्यक आहे. अशी काळजी घेऊन भुताटकी नक्कीच थांबवता येईल आणि तुमचे फोटोपण चांगले येत रहातील.

कॅमेराची लेन्स हि बऱ्याच प्रकारची भिंगं एकत्र जुळवून बनवली असते. प्रकाश नीट आणि हवा तेवढाच कॅमेरात जावा यासाठी लेन्सवर खूप केमिकल आवरणाचा मुलामा (coating) असतो. खराब वापरण्याने, कसेही पुसण्याने ते खराब होतं आणि फोटोंची प्रत खराब होते.
त्यामुळे कॅमेराची काळजी घेताना, वापरताना काही सावधानता बाळगायला हवी.

धूळ आणि तत्सम:
कॅमेरा गळ्यात घालून फिरताना त्यावर धूळ हि बसणारच. नको असेल त्यावेळी लेन्स कव्हर लाऊन ठेवणे. कॅमेरा कसाही कुठेही खाली न ठेवणे या गोष्टी गरजेच्या आहेत.
तरीही लेन्स च्या पुढच्या भागावर बारीक कण तंतू इत्यादी बसताच आणि ते काढणं फारच सोपं. नुसत्या ब्लोअर (हवेचा हातांना दाबता येणारा छोटा पंप) ने ती काढता येते.
पण कॅमेरात आतमध्येहि बऱ्याच वेळा धूळ जाते. हे कस कळतं तर तुमच्या फोटोमध्ये धुसर ठिपके दिसतात. डिजीटल फोटो असेल तर कॉम्पुटर स्क्रीन वर फोटो एकदम मोठा करून सगळी कडे बघितलत तर सगळ्या फोटोत ठराविक ठिकाणी हेच धुसर डाग दिसतात.
अशा वेळी सहसा कॅमेऱ्याची लेन्स काढावि. कॅमेरा मेन्यू मधे मिरर लॉक अशा प्रकारचा एक ऑप्शन असतो. त्याने मिरर लॉक करावा. (कॅमेरा मन्युअल नीट वाचले तर याची नक्की माहिति मिळेल.) मिरर लॉक केले की सेन्सर दिसतो. मग कॅमेरा उलटा करुन म्हणजे सेन्सरचा (डिजीटल कॅमेऱ्याचा) भाग जमिनी कडे करून हळुवार पणे ब्लोअरने फुंकून टाकावी. हे करताना अगदी हळुवार पणे करणे नाहीतर सेन्सर खराब होऊ शकतो. एवढ्या एका उपायाने पण बराच फरक पडेल. कुठ्ल्याहि परिस्थितीत डिजिट्ल कॅमेर्‍याच्या सेन्सरला हात लाउ नये. ब्लोअर कॅमेर्‍याच्या अगदि आतल्या भागात पण नेऊ नये. शक्य तितका बाहेर ठेवावा. मिरर अचानक बंद झाल्यास ब्लोअरवर आपटुन मिरर खराब होइल. 
ब्लोअर म्हणून एअर डस्टर जे मिळत ते अजिबात वापरू नये.त्याने सेन्सर दुरुस्त न होण्याइतके खराब होईल. ते कॉम्प्युटर वैगेरे साठिच असते.

कधी कधी लेन्स च्या पुढच्या भागावर बारीक कण तंतू अस काहीतरी चिकटून बसत. त्या साठी मात्र कॅमेऱ्याच क्लिनिंग लिक्विड मिळत ते वापरावं. कॅमेऱ्याच क्लिनिंग किट मध्ये हे लिक्विड, एक कापड किंवा क्लिनिंग पेपर मिळतात तेच वापरावे. इतर कोणत्याही कापडाने लेन्स वर चरे, ओरखडे पडण्याची दाट शक्यता असते
तर हे लिक्विड टाकून त्या कापडाने हळुवार गोलाकार हात फिरवत लेन्स पुसून काढावी. जास्त जोरात न केलेले उत्तम.

काहीवेळा जर लेन्स बऱ्याच वेळा बदलत असाल तर कधी कधी लेन्स आणि कॅमेरा जिथे जुळतात (lens mount) तिथे कचरा जमू शकतो. किवा तळहाताचे तेल, घाम त्या जोडणीच्या (joints) ठिकाणी जमू शकते.
यामुळे कॅमेरा कधीकधी लेन्स लावून सुद्धा लावलेली नाही असा संदेश देतो (lens not detected) किंवा फोटो काढता काढता कॅमेरा बंद पडू शकतो. यावर उपाय म्हणजे हात स्वच्छ करून मगच लेन्स बदलणे. आणि खूप वाऱ्याच्या, धुळीच्या ठीकाणी शक्यतो लेन्स न बदलणे.
तरीहि अस झालच तर त्याच क्लिनिंग लिक्विड आणि कापडाने हे जोडणीचे भाग हळुवार साफ करायचे. हे पण अगदी हळुवार करणे गरजेचे आहे. त्या भागांवर सोन्याचा मुलामा असतो तो निघाला किंवा त्यावर चरे पडले तर लेन्स कॅमेऱ्याला नीट जोडली जाणार नाही.

फंगस अर्थात बुरशी:
आश्चर्य वाटल का? पण हा खूपवेळा दिसणारा प्रकार आहे. मुळात बुरशी येते कशी तर हवेतून. हवेत बुरशीची ण दिसणारी बीजं तरंगत असतातच. ती बीजं ओलसर ठिकाणी पडली कि त्याची वाढ होते आणि बुरशी दिसायला लागते. म्हणून कॅमेरातही ती हवेतूनच येते. कॅमेरा किंवा लेन्स च्या आतल्या वाजुला आली असेल तर साफ करणे महा त्रासाचे असते. इंटरनेट वर बुरशी साफ करायचे बरेच उपाय सापडतीलाही पण ती माहितगार माणसाकडून किंवा सर्विस सेंटर कडून साफ करून घेणे चांगले.
बुरशी आलीये हे कस कळतं तर कॅमेरयामध्ये किंवा लेन्स मध्ये पांढरट पिवळट तंतू सारखे काहीतरी दिसायला लागते. नीट बघितल तर त्याला अतिशय सूक्ष्म आडवे आडवे तंतू पण दिसतात. ती अगदी घट्ट काचेला किंवा लेन्सला चिकटलेली असते. फोटोत पण भुताटकी दिसायला लागते. काळपट , रात्रीच्या फोटोत जाणवून येत नाही. पण दिवसाचे , निळ्या आकाशाच्या फोटोमध्ये लगेचच दिसते.
बहुतेक वेळा हि आल्यावर उपाययोजना करण्यापेक्षा येउ नये म्हणून प्रतिबंध करणे उत्तम.
सगळ्यात सोपा आणि बिन खर्चाचा उपाय म्हणजे कॅमेरा नेहेमी वापरत असावा. खूप दिवस बंद करून ठेवलेल्या कॅमेऱ्यात बुरशी होण्याची शक्यता जास्त असते. अगदी फोटो काढायचे नसेल तरी महिन्यातून एकदा नुसताच बाहेर काढून काही क्लिक कराव्या.
बुरशी वाढते ओलाव्यावर. म्हणून कॅमेरा ठेवल्याजागी ओलसरपणा दमटपणा नसावा. कॅमेऱ्याची बग ओली झाल्यास चांगली वाळवून मगच वापरावी. खाण्याचे पदार्थ असलेल्या बॅगेमध्ये कॅमेरा ठेवू नये.
आर्द्रता (humidity) नियंत्रित ठेवण्यासाठी कपाटे (cellar) मिळतात. पण ती फार महाग असतात.बरेच कॅमेरे आणि लेन्स असतील तर ठीक आहे.
पण इतरहि काही उपाय आहेत आर्द्रता कमी करण्यासाठी.
कॅमेरा बंद कपाटात ठेवून ज्या कप्प्यात ठेवला असेल तिथे एक बल्ब लावून ठेवायचा. यामुळे कप्पा गरम राहातो व आर्द्रता कमी होऊ शकते.
कॅमेऱ्याच्या दुकानात एक सिलिका जेल (Silica gel) मिळते. नावात जेल म्हटल तरी ते खडे असतात. साधारणपणे निळसर झाक असलेले आणि पारदर्शक असतात. नवीन घेतलेल्या बुटात , लेदर पर्स मध्ये पण याच्या चिमुकल्या पुड्या असलेल्या तुम्ही बघितल्या असणार. तेच हे सिलिका जेल.
पण ते असे चिमुटभर आणून उपयोग नाही. बऱ्याच प्रमाणात आणून आणून एका कापडात पुरचुंडी बाधून या कप्प्यात ठेवायचं. हे जेल हवेतली आर्द्रता (humidity) शोषून घेतं. पाणी साठवून त्याचा रंग बदलतो आणि ते अपारदर्शक पांढरट अस होतं. अस झाल कि एकदिवस कडक उन्हात वाळवायाच. मग परत ते पहिल्यासारख पारदर्शक बनतं. याला जेल रिजनरेट / रिस्टोर म्हणतात. एकदा विकत घेतलेले जेल बराच काळ रिजनरेट करत अस वापरता येतं.
काही वेळा पांढर जेलपण मिळत. हे जेल रंग बदलत नाही पण त्याच्या वजनावरून त्याच्यात पाणी शोषलं गेलय कि नाही हे ठरवता येत. पाणी शोषलं गेल असेल तर त्याच वजन अर्थातच वाढतं.मग रिजनरेट केल्यावर वजन कमी होतं.
आणखी एक उपाय मी बऱ्याच वर्षापूर्वी ऐकलेला आठवतो. तो म्हणजे ओव्याची पुरचुंडी (कॅरोम सीड्स) कप्प्यात ठेवायची. ओव्यात असलेल्या कुठल्याशा द्रव्याने बुरशीची वाढ बंद होते म्हणे. पण मी हा उपाय कधी केलेला नाही. अजून पर्यंत तरी माझ्या कॅमेऱ्यात बुरशी झाली नाहीये. ज्याना बुरशीचा त्रास असेल त्यांनी करून मला नक्की सांगा काय होत ते.
बघा हे उपाय करून तुमच्या कॅमेऱ्यातल्या बुरशीला आणि धुळीला टाटा करता येतोय का!

अजुन काही गोष्टींबद्दल पुढच्या वेळेला लिहायचा प्रयत्न करेन.