कास पुष्प पठार - धावती भेट

कास पुष्प पठार - धावती भेट

केव्हापासून कासला जायचे असे मनात होते. शेवटी या विकेंडला अचानक जायचा प्लान केला.  मुलगी बरोबर असल्याने खूप चालता आलं नाही किंवा कुमुदिनी तलावापर्यंतही जाता आलं नाही. पण जे पाहीलं ते फार सुंदर आहे.  कासला जायचा रस्ताही खूप मस्त आहे.
 यावर्षी पावसाच्या लहरीपणामुळे असेल किंवा काय माहित नाही फुलांचे गालीचे दिसले नाहीत. कारवी फुलली आहे असे ऐकले पण नेमके आम्ही निघालो तेव्हा  ठोसेघर पर्यंत जाताना तुफान पाऊस.समोरचे काहीच दिसत नव्हते त्यामुळे डोंगर दर्यावर फुलली असेल तरी दिसली नाही.
सनड्यु - दवबिंदू किंवा ड्रोसेरा इंडीका आणि ड्रोसेरा बुरमानी बघण्यामधे लेकीला रस होता कारण ते तिच्या पुस्तकात आहेत.  त्यातले नशिबाने  दवबिंदू किंवा ड्रोसेरा इंडीका दिसले.

कासला जाताना घाटात  ढगांचा खेळ 

कासला जाताना घाटात  ढगांचा खेळ 

कासला जाताना घाटावरच्या पठारावर  

ह्युई लुई आणी ड्युई  - कावळा ( स्मीतीया बेगेमीना )( नाव पुस्तिकेतून साभार) 

(कसला तुरा ते माहीत नाही)

नाव माहीत नाही. नखाएवढे  फुल आहे.   

नाव माहीत नाही 

नाव माहीत नाही 

नाव माहीत नाही.  नखाएवढे  फुल आहे.  

तेरडा 

दवबिंदू - ड्रोसेरा इंडीका. किटकभक्षी वनस्पती.  नेटवर फ़ोटो बघून मला हे मोठे असेल असे वाटले होते. इथेही   फ़ोटोत मोठे वाटले तरी हे अगदी नखाहून छोटे फुल असते. नेमके माहित नसेल तर शोधणे कठीणच.   त्याचे दवबिंदू असलेले टेंटाकल्स जेमतेम बोटाच्या पेराएवढे किंवा लहानच असतील.     आम्हाला एका ठिकाणी चार पाच फुलं दिसली.  एका सिनियर ग्रुपच्या बोलण्यात मधेच नाक खुपसुन विचारल्याने त्यांनी फोटो दाखवला आणि लोकेशन सांगितलं त्यामुळे शोधता आली.      

दवबिंदू - ड्रोसेरा इंडीका.   सगळं रोप मिळुन जेमतेम दिड दोन इंच उंची होती.  एका ठिकाणी मुंगी चिकटलेली दिसतेय.  छोटे किटक या चिकट दवबिंदूना चिकटतात. मग ते टेंटाकल्स गुंडाळले जातात आणि किटकांचा रस शोषला जातो.   

दवबिंदू - ड्रोसेरा इंडीका.   दवबिंदू असलेले टेंटाकल्स जेमतेम बोटाच्या पेराएवढे किंवा लहानच असतील

अभाळी - सायनोटिक्स ( नाव पुस्तिकेतून साभार)   

  

Motherhood redefined

Today, on hearing the unfortunate news about the sad demise of Padmashree Dr. Binny Yanga, time once again froze for me. The death finally won the eight years of battle. She was courageous and strong to hold it on the door for such a long time while continuing her work towards humanity all this time.  I do not have words to tell about her great work and to express my feelings towards her.  She is certainly watching all her children and everybody from where ever she is now.  

For now, I am just sharing an old article about her which I wrote last year.  Maybe after a few days I will try writing more memories of her.     

Motherhood redefined

(Initially published in Mothers of NorthEast - Vidyullata 2014)

5-1-2014

Padmashree Binny Yanga - Motherhood redefined.

We were driving back and fro looking for Padmashree Binny Yanga’s school. Finally, she walked down to the main road to pick us up. A smiling woman wearing a cap hugged us lovingly and welcomed us warmly. We entered her beautiful school premises with her. Her children gathered around her, danced and played. Until that moment, all of us were unaware about the things we were to hear and see.

It was already around 3 pm but as soon as we entered, Binny didi asked us if we had our lunch. It was a motherly instinct of her, which immediately understood that we not even had our breakfast yet. She quickly asked one of her daughters to arrange food for us, and we started to talk to her about her work.

Binny didi’s family background is very strong. Her grandmother, father and mother were social workers. So Binny didi had the genes of social work deep inside her. She completed her graduation from Banasthali Vidyapith. She was the in the first woman batch to get training as a police officer and join Police department. During her service, she got to see the problems of destitute women and victims of trafficking. She also realized the problems due to lack of education to children. So she decided to work on that area, leaving her job of police officer.

She has started her school about 34 years ago. It was just a small hut initially but through the years, her efforts and handwork realized into a big school premises we were looking at. However her work does not stop there. There were no orphanages, no woman hostels in Arunachal Pradesh at that time. Children without parents or women who are victims of abuse had no place to live. Didi started to work on this. She started OZU welfare organization to help these segment of society. Now she has many children living with her in her home and in her hostel. The children who gathered around her when we entered the school were all staying with her. These children call her mommy! She showed us photos of her children since first batch. She is great in maintaining documentation and photos. She has her own museum to keep all these memories and photos since her childhood. Many of her children are grown up now and working in various fields on high positions. If there are some families willing to adopt the child, Her organization arranges adoptions as well. Binny Yanga says it becomes a really sad day for her and her staff working with her when a child leaves for her new home. Around 14/ 15 such children were sent for adoption from the OZU welfare organization.

She works on the areas of infant adoption & her work for child marriage victims is mountainous. In the areas around, girl children are sold at very early age, sometimes even before they are born. Then these toddlers or girls are trafficked to different parts of the world. Parents of these children who are from very poor family receive money and so these cases never reach to media. There are many girls who commits suicide due to torture and nobody ever knows about it. Very few girls are lucky enough to meet somebody like Binny Yanga. Didi works to rescue such children and girls. She has rescued around 200 such girls. She realized that there is no place for these girls to after they are being rescued. Many of parents simply rejected to accept them back. So didi had a big challenge to educate these girls and empower them. Binny Yanga allowed these girls to stay with her in her hostel. She helped them get good education. She also provides them vocational training for weaving and stitching. Now two of those girls are working as sub-inspectors. Others are still learning. Some girls are very good at cooking or weaving. So didi provide them outlets to sell their products. Any profit earned by these shops and the outlet is transferred to that girls account. Out of these girls, 69 girls are already married and living a happy life.

We met many girls and women at her house. Each girl has a story of her own. Somebody was sold at a very early age, Someone was rejected by parents, Someone was stolen and trafficked. Someone had walked for days surviving only on ice to get the shelter with didi. Someone had been tortured in such a way that she won’t dare to run away. All of them were denied the basic human right. Only good thing is that each of this tragic story ended happily in the laps of Binny didi. When we read novels about victimized women, all those problems seem to be distant, seem to be somebody else’s problems. Even if the novel or story touches our heart, somewhere in our mind, we try to convince our self that it is a novel, real life is different. That day however, we had proofs in front of us, telling us their own stories, showing how humans can’t behave like humans. It was a hard time for me to listen to all these.

Binny didi had to face lots of problems while working. Rescuing girls was her major work and people around her opposed on this. The other challenge of helping and providing support to rescued girls. Again many people did not help her in building hostel, but all they did was to oppose her good work. Many people did not understand her work, and tried to spread bad rumors about her, because she was providing shelter to many victimized women. But didi did not bother about all these. She kept on working in her special motherly way.

Didi is associated with several social organizations in Arunachal Pradesh. Her work is recognized nationwide and she has been awarded Padmashree by Government of India in the year 2012.

Now the worst thing to know is, Binny didi is fighting cancer since last seven years. She is under treatment with TATA cancer hospital and taking chemotherapies. But that does not show on her face. She is ever smiling and ever loving. All those girls and children love her a lot, take care of her. She does not complain and cry about her health problems but in fact, she is planning well ahead for all her girls. So that they will be taken care of even after her. Doctors had given her just few months after detection of cancer, but it is a miracle that after seven years she is still doing her work.

This was second time in my life that I just wanted to stop taking photographs and sit quietly to regain composure after listening about her work and the stories of the girls around us, and at the end the knowledge of her disease. First time it was when I saw Atomic bombing site and photographs from Hiroshima. My brain had stopped functioning for some time there. Same thing happened today. Whatever I was hearing, what ever I was looking at was enough to freeze a person who always sees the safer, middle-class life in the cities. I wanted to ask God, why would he be so cruel with a mother who takes care of so many children? Why would he create such people in the world who cannot treat other person like a human being? And wanted to ask how didi can continue to work and believe in God even after what she got in return for her work. But then I did not want to melt down there; that would be an insult to this great lady and to those strong girls and children. God gave me few minutes of loneliness in the darkness of our car, while traveling to Binny didi’s hostel and shop. I held my breath, clenched my fist, and worked hard to hold back my tears. After all I was on the mission to capture this great lady’s work through my lens. I have no option to stop and shade tears. Probably that is the only way a person like me, a dust in the cosmic air can salute the work like thousand Suns shining together.

Padmashree Binny Yanga ( Maya)

Near Police Station, Naharlagun,

Arunachal Pradesh, 791110

तमसो मा ज्योतिर्गमय। 

विद्युल्लता प्रदर्शन - निमंत्रण

नमस्कार मित्रमैत्रिणींनो,

दर वर्षीप्रमाणे याही वर्षी फोटो सर्कल सोसायटीने महिला दिनाच्या निमित्ताने 'विद्युल्लता' हे फोटोस्टोरी प्रदर्शन आयोजित केले आहे.
२०१५ साली महाराष्ट्रातल्या ठाणे, पुणे, जळगाव, सोलापूर, तुळजापूर, लातूर, औरंगाबाद अशा विविध भागातल्या, समाजासाठी उत्तुंग कार्य करणाऱ्या स्त्रियांच्या फोटोस्टोरी या प्रदर्शनात पहाता येतील. या प्रकाशचित्रांचे प्रदर्शन ६ मार्च २०१५ ते ८ मार्च २०१५ रोजी ठाणे कलाभवन, ठाणे येथे भरवले जाणार आहे.

जागतिक महिला दिनानिमित्त फोटो सर्कल सोसायटी व ठाणे महानगरपालिका यांच्या संयुक्त विद्यमाने तीन दिवसीय `विद्युल्लता 2015' छायाचित्र प्रदर्शनाचे आयोजन करण्यात आले आहे.  फोटो सर्कल सोसायटीच्या 12 महिलांनी काढलेल्या छायाचित्रांचे हे प्रदर्शन 6 ते 8 मार्च दरम्यान ठाणे कलाभवन येथे भरवण्यात येणार आहे. प्रदर्शनाचे यंदाचे चौथे वर्ष आहे.

6 मार्च रोजी सायंकाळी 5-30 वाजता ठाणे जिल्हाधिकारी डॉ. अश्विनी जोशी यांच्या हस्ते प्रदर्शनाचे उद्घाटन होणार असून जव्हारमधील ज्येष्ठ समाजसेविका प्रमिला कोकड या प्रमुख पाहुण्या म्हणून उपस्थित राहणार आहेत. 7 व 8 मार्च रोजी सकाळी 10 ते रात्री 10 या वेळत हे प्रदर्शन सर्वांसाठी खुले राहणार आहे.   

सामाजिक क्षेत्रात कार्य करणाऱया महिलांचा व त्यांच्या कार्याचा आढावा घेणारी अनेक छायाचित्रे या प्रदर्शनात पाहायला मिळणार आहेत. ठाण्यातील फोटो सर्कल सोसायटीच्या वेदीका भार्गवे, स्वप्नाली मठकर, संघमित्रा बेंडखळे, वेदवती पडवळ, रेखा भिवंडीकर, नंदिनी बोरकर, गार्गी गीध, स्नेहा गोरे, अस्मिता माने, अश्विनी शिर्के, मिनल पाटील, सायली घोटीकर यांनी काढलेली छायाचित्रे या प्रदर्शनात पाहायला मिळणार आहेत. यामध्ये सामाजिक क्षेत्रात कार्य करणाऱया जळगावच्या पद्मश्री नीलिमा मिश्रा, सोलापूरच्या चंद्रिका चव्हाण, शुभांगी बुवा, ऍड. दीपा भोसले, नयन जोशी, सांगोल्याच्या डॉ. संजीवनी केळकर, औरंगाबादच्या संगीता कुलकर्णी, सुजाता दाभाडे, वर्षा पाटील, संगीता पाचंगे, लातूरच्या दीपा पाटील, तुळजापूरच्या भारतबाई देवकर, जव्हारच्या प्रमिला कोकड, घणसोलीच्या लतिका सु. मो., ठाण्याच्या शोभा वैराळ, कल्याणच्या विद्याताई धारप, यमगरवाडीच्या सुजाता गणभीर, प्रणिता मिटकर, मुळशीच्या संगीता हुलावळे, हवेलीच्या स्मिता होनप यांच्या सामाजिक कार्याची प्रचिती देणारी छायाचित्रे पाहायला मिळणार आहेत. 

तुम्हा सगळ्यांना या प्रदर्शनासाठी आग्रहाचे निमंत्रण.

पूर्वांचल - मातृशक्तीचे विराट दर्शन - ५ - अजून थोडे पेनुर्सला

पूर्वांचल - मातृशक्तीचे विराट दर्शन - ५ - अजून थोडे पेनुर्सला 

३१- डिसेंबर - २०१३

आज सकाळी सकाळी डॉ आओम (Aiom Sdam) यांच्या घरी बसून चहा पिता पिता पुष्कळ गप्पा मारल्या.  डॉ. चे आई बाबाही घरात होते पण बाबा थोडे बुजरे होते , ते आमच्याशी काही बोललेही नाहीत आणि ओळखही करून घेतली नाही. इथल्या मातृसत्ताक पद्धतीप्रमाणे असे घडणे सहजच असावे बहुधा. ही मुलगी कोल्हापुरच्या मेडीकल कॉलेज मध्ये शिकायला होती. कोल्हापूर म्हटल्यावर आमच्या गप्पा फार रंगल्या. कोल्हापूरहून सुट्टीवर इथे घरी यायला पाच सहा दिवस प्रवासातच जायचे म्हणे.  भारतातल्या भारतात एका ठिकाणाहून दुसरीकडे जायला इतका वेळ लागावा?   वास्तविक पहाता तिथले शिक्षण पूर्ण झाल्यावर तीला सहजच शहरातच राहावेसे वाटणे, तिथेच प्रॅक्टीस कराविशी वाटणे किती सोपे होते. पण तीने असा विचार केला नाही. आपल्या इथल्या दुर्गम गावातल्या लोकांना औषधपाणी देण्यासाठी ती आपल्या गावात परत आली आणि आता इथे आपली डॉक्टरकी करते. इथे असलेली सोयींची वानवा, एकुणच आरोग्याविषयी हेळसांड, कुपोषण, गरिबी यासगळ्या मुळे इथे आरोग्याचे अनेक प्रश्न असणार. आपल्या मुळ गावाला न विसरता त्यांच्या सेवेसाठी परत येणाऱ्या या मुलीबाबत अपार आदर मनात दाटून आला.    इथल्या सेन खासी जनजाती संघटनेची ती अध्यक्षाही आहे.    

डॉ आओम आणि त्यांचे वडील - उबदार शेगडीजवळचा सकाळचा निवांत चहा 

काल भेटलेल्या फोर्सिला आणि तेरेसा यांना आज परत भेटायचे होते.  आमची गाडी आणि बाकीचे मेंबर थोड्याच वेळात आले आणि आम्ही निघालो एका अति दुर्गम गावात  किंवा वस्तीत म्हणा हवंतर. त्या घाटातल्या रस्त्यावरून जाताना मधेच एखाद दोन सुमो, ट्रॅक्स अशा गाड्या दिसल्या, माणसांनी खचाखच भरलेल्या. एकेका गाडीत पंधरा सोळा पेक्षाही जास्त माणसं म्हणे ! शिवाय गाडीच्या बाहेर मागच्या रॉड उभे राहुनही प्रवास करणारे काहीजण असायचे. इथे प्रवासासाठी काहीच सोयी नाहीत, वहान नाहीत. मग अशा मिळतील त्या खासगी वाहानातून माणसं जा ये करतात.  रहात असलेल्या वस्तीतून नुसतं कामाला जवळच्या शहरात किंवा गावाला जायचं म्हटलं तरी डोंगर दर्या ओलांडून तासंतास चालावं लागतं. अशा गाडीने गेले तरी शंभर दोनशे रुपये खर्च होणार, ते कसे परवडणार?  अतिशय खडतर आयुष्य आहे इथलं.  

अशाच एका वस्तीच्या ठिकाणी गाडी थांबली.  आसपास छोटी छोटी, पत्रे, बांबू किंवा तशाच एका प्रकाराने बनवलेली घरं होती. एक मोठी वीरगळ दिसली. त्याच्या जवळच बायका इतक्या थंडीत कपडे धूत होत्या.  आता हे लिहिताना आठवले की तिथे  एक अगदी छोटेसे पोस्ट ऑफिस दिसले होते. या पोस्ट ऑफिसात पत्रे येत असतील का आणि इथे टाकलेली पत्रे कुठे जात असतील का अशी एक शंका आम्हाला आली होती इतकं ते दुरावस्थेत होतं.  पण हे आता लवकरच कळेल. या नवीन वर्षी मी जी काही पोस्टकार्ड पोस्ट केली त्यातलं एक योक्सीच्या जेसिमा यांना होतं  तर एक फोर्सिला आणि तेरेसा यांना. १९ तारखेलाच जेसिमा यांचा मेसेज आला की त्यांना पत्र पोहोचलं. आता वाट बघतेय ती यांच्या उत्तराची!  जाताजाता एक गम्मत सांगाविशी वाटली.  या पत्रांबरोबर अजून एक पत्र मी जपानला मैत्रिणीला पाठवले होते. तिला ते १४ जाने. लाच मिळाले. मात्र भारतातील एक पत्र त्यानंतर पाच दिवसांनी!  मघा लिहिलं तसं घरी पोचायला पाच दिवस लागणे ,  देशातल्या देशात पत्र पोहोचायला इतका वेळ लागणे यावरून आपले देशांतर्गत कम्युनिकेशन किती अप्रगत आहे याचा पुरावा मिळतो. प्रगत राष्ट्र होण्यासाठी अजून खूप मजल दरमजल करायची आहे !         

घरे 

वीरगळ

तर हे सगळे मागे टाकून आम्ही एका बंद खोलीशी येऊन थांबलो.  तिथे ट्रायबोर उभे होते. यांची पहिली ओळख कालच झाली होती. काल त्यांनी आणि त्यांच्या नविनच लग्न झालेल्या बायकोने आम्हाला जेवण करून वाढले होते. हे इथले हिन्दीचे प्रोफेसर. आपल्या फावल्या वेळेत समाजसेवेला वाहून घेतलेले. इथे बाहेरून जे समाजसेवक किंवा कुणी कार्यकर्ते येतात त्यांना इथली भाषा माहित नसते.  मग इथल्या लोकांशी संवाद कसा साधायचा? अशा वेळी ट्रायबोर यांचे हिंदीचे ज्ञान उपयोगी येते.  फोर्सिलाशी थोडेफार इंग्रजी हिन्दी वापरून आमचा संवाद शक्य होता. पण इथल्या बाकी लोकांनी बोललेला एकही शब्द कळत नव्हता.  इथे या वस्तीत ट्रायबोरचे माहेर आहे. आणि आज इथेच फोर्सिला आपले आरोग्य विषयक जागरूकतेचे काम करणार होती. तिच्या या मिटिंगचे आम्हाला फोटो काढायचे होते. 

त्या बंद खोलीचा दरवाजा उघडून आत गेल्यावर ती शाळेची खोली होती असे लक्षात आले. फोर्सिला नेहेमी मिटिंग घेते तेव्हा बहुतांश वेळी गप्पा मारत लोकांशी बोलते, क्वचित काही चार्ट वगैरे असतील पण शक्यतो नाहीच. पण असे फोटो काढले तर तिच्या कामाविषयी कल्पना कशी येणार म्हणुन  मी तिला तिथल्या फळ्यावर काहीतरी चित्र काढून मग बोलायला सांगितले. पण तिला तिथे चित्र काढता येत नव्हते. ती इथे मुख्यत्वे स्त्रीयांचे आरोग्य, अनेक बाळंतपणामुळे होणारे त्रास, कुपोषण  याविषयी बोलते. पण याविषयावर फळ्यावर चित्र कसे काढणार हा प्रश्नच होता. मग मी शेवटी म्हटलं की नेहेमीची स्वच्छता आणि जेवण यावर आपण चित्र काढु. तशी ती हसून म्हणाली की हे सगळं आता गावातल्या लोकांना सांगून सांगून माहिती झालं आहे! किती छान ! आपल्या या प्रौढ विद्यार्थ्यांना काही गोष्टी येतात हे सांगताना तिच्या चेहऱ्यावरचा आनंद लपत नव्हता.   पण आम्हाला कुणालाच दुसरे चित्र जमणारे नव्हते म्हणुन शेवटी बेसिक हायजिन या विषयावर मी पटापट चित्र काढलं आणि मग हात पुसून त्यांचे फोटो काढायला घेतले!  चित्र काढताना एका ठिकाणी माझं स्पेलिंग चुकल्यावर मी दुरुस्त करायच्या आत फोर्सिलाने हसून मला चूक दाखवून दिली होती. फोटोग्राफरला इतरही बरेच रोल निभावावे लागतात त्याचं हे एक उदाहरण. 

फोर्सिला -  आरोग्य या विषयावर जागरूकता निर्माण करण्याचे महत्वाचे काम 

फोर्सिला गावकऱ्यासोबत चर्चा करताना  

हे शुट आटोपून आम्ही  ट्रायबोरच्या घरी म्हणजे अंगणात गेलो. त्यांचे घर खूपच छोटे होते, इतके सगळे जण पाठीवरच्या मोठाल्या पोत्यांसह तिथे जाण्यापेक्षा अंगणात थांबलो. तिथे पाळलेल्या मधमाश्या होत्या, आसपास  केरसुणी बनवण्याची झुडपे होती. त्या अंगणात बसून ट्रायबोरने आम्हाला एक पारंपारिक गाणेही म्हणुन दाखवले.  घरातून  लाल चहा आला. आणि बरोबर खायला बशीतून चक्क साधा भात आला होता. आम्ही तो वेगळा नाश्ता एन्जॉय केला.  एकदा मनात वाटुन गेलंच की घरात खायला दुसरं काही नसेल पण पाहुण्यांना उपाशी कसं पाठवायचं म्हणुन आम्हाला भात दिला असेल तर?  मग आता दुपारचे जेवण असेल ना त्यांच्यासाठी? या प्रश्नाचे खरे उत्तर मिळाले असते तर कदाचित त्रास झाला असता म्हणुन कदाचित आम्ही या प्रश्नाचा उच्चारच तेव्हा केला नाही.           

ट्रायबोरच्या माहेरी

परतताना मुख्य रस्त्यांवर चालत येत होतो तेव्हा काही शाळकरी वयाच्या मुलांचे फोटो काढत होते. ती मुलेही जरा लाजरी होती पण त्यांना आमच्याकडे बघायचे कुतुहलही होते.  इथून आम्ही निघालो ते दुसर्या वस्तीकडे. तिथे फोर्सिलाची शाळा होती. ही जागा खूपच सुंदर होती. एका पठारावर मोठे मोकळे माळरान आणि तिथून वर डोंगरावर वसलेले एक गाव. त्या डोंगराखालीच फोर्सिलाची शाळा!  इथल्या दुर्गम भागात शाळांची कमी आहेच. क्वचित काही ठिकाणी मिशनरी शाळा असतात पण त्यातून तिथल्या पारंपारिक जनजातीविषयी, त्यांच्याच संस्कृतीविषयी काही शिकवलं जात नाही. म्हणुन फोर्सिलाने स्वत:ची शाळा उभी केली. सुरुवातीची दोनेक वर्ष तर एकही पैसा मोबदला न घेता ती या शाळेत जीवाचे रान करत होती. इथे एका ठिकाणाहून दुसरी कडे जाण्याचे कष्ट, वेळ, आणि खर्च विचारात घेतले, इथले एकुणच राहणीमान लक्षात घेतले तर या कामाचे मोठेपण जाणवते.   ती आणखी एका शाळेतही शिक्षिका म्हणुन काम करते . आता तिच्या शाळेला सेकंडरी स्कूलची मान्यताही मिळाली आहे. आम्ही गेलो तेव्हा शाळेला सुट्टी होती पण आपली शिक्षिका आली म्हटल्यावर तिथली आसपासची विविध वयोगटाची मुलं तिथे आली. त्यांच्याशी फोर्सिलाने गप्पा मारल्या. आशिषही त्या मुलांशी खेळले. आम्ही मात्र हे क्षण टिपायचे आपले काम करत राहीलो. 

शाळेचे ठिकाण , डाव्या कोपर्यात शाळा आहे. 

दोन वेगळ्या दुनिया - एक फोर्सिला आणि तिच्या गावकऱ्यांची आणि दुसरी मिशनरीजची ( याबद्दल पुढच्या लेखात )

पत्र्याची जुनी शाळा आणि नैव बांधकाम सुरु असलेली पांढरी इमारत 

फोर्सिला विद्यार्थ्यांसोबत 

इथून पुन्हा आम्ही कालच्या घरी परतलो.  हे घर आणि हे पेनुर्सला गाव कुठे आहे माहितेय? चेरापुंजी आपल्या सगळ्यानीच ऐकलं असेल.  आणि हजारो पर्यटक तिथे जाऊनही आले असतील. त्या चेरापुंजीच्या समोर दुरवर आणि जरा अधिक उंचीवर   अजून एक पठार आहे. तिथे हे गाव. आम्हाला या घरातून दूरवर चेरापुंजी दिसत होते, मध्ये मात्र खोल खोल दरी!    तर या घरात रात्री गस्त घालणारी टिम आणि तेरेसा आमची वाट बघत होत्या.  हे घर खरंतर तेरेसा यांच्या भावाचं होतं, ज्याला आम्ही नंतर आसाममध्ये भेटलो.  इथे बडबड्या पण कणखर अशा तेरेसा यांच्याशी आशिष यांच्या मदतीने गप्पा मारल्या. तेरेसा या बचतगटाच्या माध्यमातून इतर अनेक कामे करतात. ठिकठिकाणच्या स्त्रियांसाठी फ़ळांपासुन टिकाऊ पदार्थ बनवण्याचे ट्रेनिंग घेतात. पण त्यांचे आणखी एक काम अचंबित करणारे आहे.  या भागात तशी जंगले भरपूर आहेत.  मात्र त्यामुळेच काही ठिकाणी महाग आणि उपयोगी लाकडाची प्रचंड आणि अनिर्बंध लाकूडतोड सुरु होती.  सीमारेषा जवळ असल्याने या लाकडाची तस्करीही होत असण्याशी शक्यता होतीच.  एक काळ असा आला की माणसाच्या मृत्युनंतर अंतिम संस्कारासाठीही आसपास चांगली लाकडे मिळायला मारामार व्हायला लागली आणि मग मात्र तेरेसा यांना हे थांबवावसं वाटलं.  आपले हे जंगल आपणच सांभाळले नाही तर आपल्याला भविष्यात फार त्रास होईल हे त्यांना लक्षात आले. त्यांनी आपल्या बचतगटामार्फत इथेही काम करायचे ठरवले. एका एका  छोट्या गटाला ठराविक जंगलाचा काही भाग ठरवून देण्यात आला. त्या भागातल्या जंगलाची, तिथल्या झाडांची जबाबदारी त्या गटाची!  या राखीव जंगलातली झाडे तोडण्यावर निर्बंध आणले.  या गटांच्या परवानगी शिवाय एकही झाड तोडणे अशक्य बनले!  काय दरारा असेल या स्त्रियांचा बघा.  गावातले लोकही यावेळी त्यांच्या साथीला आले किंवा किमान त्यांनी केलेले नियम पाळायला लागले.  याबद्दल बोलून झाल्यावर तेरेसा आम्हाला त्यांच्या जंगलात घेऊन जाते म्हणाल्या. तितक्यात संजय आणि आशिषने सुज्ञपणे ते टाळले. आम्हाला कळेना की असे का टाळताहेत, मग ते जंगल कुठे आहे असे विचारल्यावर तेरेसा यांनी  एका दिशेने हात दाखवत  "इथे जवळच, या चार पाच टेकड्या पार केल्यावर"  असे उत्तर दिले आणि आम्ही तिघींनी सुस्कारा सोडला. संजय आणि आशिष यांना वेळेकडे लक्ष ठेवून रात्रीच्या आत आम्हाला पुढच्या मुक्कामाला न्यायचे होते. जंगलात गेलो असतो तर इथेच पुन्हा मुक्काम करावा लागला असता हे नक्की.  

जंगलाबद्दल ओढ असणाऱ्या तेरेसा यांनी त्यांचे अजून एक रूप दाखवले. या घराच्या वरच्या अंगाला त्यांचे घर होते. त्या घरात त्यांनी आणि त्यांच्या भाचीने  किर्पलांगने  ( बहुतेक भाची) तयार केलेले ग्रीन हाउस दाखवले. इतक्या थंडीत आणि बोचऱ्या वार्यातही इथे सुंदर रंगीबेरंगी फुले उमलली होती.  अतिशय सुंदर आणि  लहानशी किर्पलांग रोपांची काळजी घेण्यात गुंतली होती.  किर्पलांग आत्ता दहावीत होती आणि नंतर आयएएस करायचा तीचा प्लान होता.   

ग्रीन हाऊस 

फुलराणी 

जायच्या आधी या ग्रुपचा एक फोटो आम्हाला घ्यायचा होताच पण त्यांनाही आमचा फोटो हवा होता. त्यासाठी त्या चक्क जय्यत तयारीनिशी पाठी लावायला त्यांच्या संस्थेचे फ्लेक्सही घेऊन आल्या होत्या.  मग तिथल्या पायरीवर बसून आमचे आणि त्यांचेही फोटोसेशन झाले. त्यातल्या  एका आज्जीने माझा हात घट्ट धरला आणि मला तिच्या बाजूला बसवले. माझे केस वगैरे जरा नीट करून माझ्या खांद्याभोवती हात ठेवून फोटो काढुन घेतला. तीला हिंदी , इंग्रजीचा अजिबात गंध नव्हता त्यामुळे तिने असं का केलं हे तिला विचारताच आलं नाही.  

तेरेसा यांच्या बचतगटातील काहीजणी 

     

या सगळ्यांना बाय बाय करून आम्ही पुढे निघालो.  आमच्या बरोबर  ट्रायबोर  आणि त्यांची बायको होते. एका ठिकाणी छोट्याशा खानावळी जेवलो.  हे बहुधा आमचे पहिले बाहेरचे जेवण होते.  इतके दिवस रोज कुणा ना कुणाच्या घरातच जेवत होतो. इथे  ट्रायबोरला सोडलं आणि आमची गाडी पुढे शिलॉंगच्या दिशेने निघाली.    

इतक्या दिवसात आम्ही कुठेच थांबुन निसर्गचित्रण करायचा हट्ट केला नव्हता. पण आज अजून दुपार होती त्यामुळे एका पॉइंटला तरी थांबुयात असा घोशा कुमार, मी, वेदिका आणि संघमित्रा या चौघांनीही लावला आणि शेवटी संजय आणि आशिषने ' अगदी दहाच मिनीटे हां' असे म्हणत याला मान्यता दिली. ही वेळ खरतर भर दुपारची. सूर्य इतक्या 'डोंबलावर' आल्यावर काय शूट करणार तरिही आम्ही उतरलो.  दोन्ही बाजूला दुरवर पसरलेले उंचच उंच डोंगर आणि मध्ये खोल दरी.  जवळचे डोंगर हिरवे तर दूरचे निळसर होत गेलेले.   त्या दरीत ठिपक्याएवढ्या चार पाच घराचं एक चिमुकलं गावही दिसत होतं. दरीतून वाहाणारा भन्नाट वारा.  त्या वारयावरच वहात येणारं नाजुक किणकिणल्या सारखं संगीत, बहुधा चर्चचे असावे असे. अतिशय रम्य आणि शांत ठिकाण.  पुन्हा कधी इथे येईन ना येईन,  मात्र इथली ही काही मिनीटे अगदी छान, शांत वाटले.   पण आमचा दहा मिनिटांचा वेळ संपला तसे आमचेच थोडे फोटो काढून मार्गस्थ झालो. 

दुर्गम रस्ते 

निळ्या डोंगरांचे मेघालय 

आम्ही तिघी 

आजचा आमचा मुक्काम होता शिलॉंगमध्ये. संध्याकाळी सूर्य मावळायच्या आतच आम्ही शिलॉंगला पोहोचलो.  वळणदार, आखीव रेखीव, टुमदार शहर.  रस्त्याच्या दुतर्फा उंचच उंच  पाइन सारखे वृक्ष, टुमदार घरे, स्वच्छ रस्ते आणि या सगळ्यांना एका करड्या शिस्तीत  ठेवणारी आर्मीची कनटोनमेण्ट्स, क्वार्टर्स आणि कार्यालये.  या शहरात देशी / परदेशी पर्यटकही बरेच दिसले. आज आम्ही अरबिंदो आश्रममध्ये रहाणार होतो. खरं सांगायचं तर इथे रहाणे तसे महागडे होते. पण शिलॉंग सारख्या पर्यटकांच्या शहरात स्वस्त पर्याय उपलब्ध असणे फार कठीण.  हा आश्रम मात्र अतिशय सुंदर आणि निसर्गाने नटलेला होता. आम्हाला साध्या रूम्सच हव्या होत्या पण उपलब्धतेनुसार मिळाली ती एक छोटी सुंदर बंगली, आश्रमाच्या अगदी टोकाला असणारी.  माननीय अडवानीजी आणि माजी पंतप्रधान अटलबिहारी बाजपेयी हे शिलॉंग भेटीच्या वेळीस इथेच राहीले होते असेही ऐकले.  इथे पोहोचलो तर एखाद्या प्रवाहाचा बारीक पण खळाळणारा आवाज येत होता. बंगलीच्या समोरच एक गुलाबी फुलांचे चेरी किंवा सफरचंदाचे झाड होते.  वा! मस्त ठिकाण. 

आज आम्हाला संध्याकाळ मोकळी होती. रूम मध्ये गेल्या गेल्या आधी गरम पाण्याची सोय बघितली.  मस्त गरम पाण्याने आंघोळी केल्या.  आमच्या राहायच्या रूम्स  वरच्या मजल्यावर आणि खाली हॉल होता. मी माझा लॅपटॉप आणि वही घेऊन हळूच खाली आले आणि निवांत लिहित बसले.  अशा ठिकाणी शांततेत बसून लिहायचा आनंद काही औरच होता. 

रात्री जेवणे झाल्यावर मस्त गप्पा मारत,  खरं सांगायचं तर ऐकत बसलो. आशिषकडे या ठिकाणाच्या, इथल्या लोकांच्या  अनेक सुरस आणि रम्य कथा होत्या, आठवणी होत्या.  शिवाय संजयही  दहा एक वर्षापूर्वी काही आठवडे इथे राहिले असल्यामुळे त्या दोघांच्या गप्पा आणि आठवणी ऐकणे आमच्यासाठी आनंददायक होते.  इथल्या कंपाउण्ड बाहेरच्या दुसर्याच एका  जगात सरत्या वर्षाची ही रात्र पार्ट्या आणि नशेने धुंद झालेली होती.  त्या नशेचे, त्या जल्लोषाचे जराही सावट मात्र माझ्या मनावर नव्हते. वर्षाची सरती संध्याकाळ इतक्या सुंदर ठिकाणी, इतक्या शांततेत घालवल्यावर उद्याच्या पहाटेचे स्वप्न आशादायक असणारच होते!       

आजचा प्रवास

  

  

    

पूर्वांचल - मातृशक्तीचे विराट दर्शन - ४ - धाडसी महिलांच्या गावात

पूर्वांचल - मातृशक्तीचे विराट दर्शन - ४ - धाडसी महिलांच्या गावात 

३० डिसेंबर २०१३ 

रात्र तशी फारच कुडकुडत गेली होती. सकाळीच सामान आवरून, बॅगा घेऊन आम्ही तिघी बंगल्याच्या बाहेर आलो.  थोड्याच वेळात इतर तिघेही आले आणि आम्ही आमचे सारथी गोविंदजी यांची वाट बघत थांबलो.  सारथ्याचे नाव गोविंद असणे हा काय सुरेख योगायोग आहे पहा. 

 तोपर्यंत आम्ही आजुबाजूला पहायला लागलो तर समोरच्या डोंगरउतारावर पसरलेले सुरेखसे गाव दिसले, जोवाई!  या सुंदर टुमदार गावाबद्दल बरेच काही ऐकले होते पण आज याची देही ते पहाणार होतो. आत्ता गप्पा मारता मारता संघमित्रा म्हणाली 'रात्री काय थंडी होती ना, मला सहनच होत नव्हती. शेवटी मी मधेच उठून जोरात  फेऱ्या घालायला लागले, त्यामुळे अंगात जरा ऊब आली आणि मग मी झोपले'  हे ऐकून मी वेड्यासारखी हसत बसले.  इतरांना कळेच ना की मला अचानक असं काय झालं. माझं हसू आवरल्यावर मी घडलेला किस्सा सांगितला. तर रात्री मलाही थंडी वाजत होती म्हणुन मी पांघरूण डोक्यावर घेऊन झोपले होते, अजून थंडी वाजल्यावर टोपीही  कान आणि डोळ्यावर ओढुन घेतली. मधेच केव्हातरी मला कुणीतरी चालतंय असा आभास झाला. मित्रा किंवा वेदिका असेल असा मी विचार केला.  एकदा पांघरूण काढून बघावं असं वाटलं पण म्हटलं नको केवढी थंडी आहे बाहेर. अर्धवट झोपेत वेळेचा काही अंदाज येत नाही त्यामुळे काही वेळात पावलांचा आवाज जोरात येतोय असे वाटले.  मग डोक्यात आले की अरे हा तर इन्स्पेक्शन बंगलो आहे, सहसा असे बंगले गावापासून दूर असतात आणि अशा ठिकाणी भुते वगैरेही असण्याची वंदता असतात. आता इथेही असेल एखादे भूत.  म्हटलं असेनात का भूत तर भूत. बिचारे चालतेच आहे ना एकटे  मग जाऊदे. असंही आपण उठून काय करणार? पांघरुण काढलं तर आपल्यालाच थंडी वाजेल , भुताला काय! इतका लॉजिकल(!) विचार करून मी वर असेही ठरवले की हे काही बाकी कोणाला सांगायला नको. बाकीचे भुताला घाबरले तर काय घ्या!  अजून इतक्या दिवसाचा प्रवास बाकी आहे. आपण हे आपल्याकडेच ठेवू. मग पावलांचा आवाज ऐकता ऐकता पुन्हा गाढ झोपले.  आता हा किस्सा सांगितल्यावर मात्र सगळ्यांनाच हसू कोसळले.  तितक्यात आमचे सारथी आले आणि मला वेड्यात काढायचा प्रसंग टळला गेला. 

आज आम्ही जोवाईतल्या एप्रिलदा बारे यांना भेटणार होतो.  छोट्या छोट्या रस्त्यावरून गाडी कौशल्याने वळवत जाताना कुठुनतरी हमकल्ला आम्हाला जॉईन झाला. एव्हाना गाडीतल्या आमच्या जागा जवळपास फिक्स झाल्या होत्या. पुढे आशिष आणि सारथी. मध्ये संजय , मी आणि संघमित्रा.  तिला हाताचा आणि मानेचा त्रास होता त्यामुळे तीला उजव्या हाताला सपोर्ट हवा असायचा. मागे वेदिका आणि कुमार, त्यांच्या बाजूला काही हँडबॅगा. माझी, संघमित्राची  हँडबॅग आमच्या पायाशी.  आता गाडीत कुणी जास्तीचं आलं तर मात्र मी मागे बसायचे. मागे तीन जण बसले की हात हलवायलाही जागा उरायची नाही पण तरी आम्ही गोंधळ घालायचोच.  

इथे या गावातली सगळी घरं फार सुरेख होती. रंग तर आपण कधीच विचार करणार नाही असे. जांभळी, पोपटी, आकाशी, गुलाबी, किरमिजी, पिवळी, अगदी सगळ्या रंगांची घरं. नुकतीच रंगवून काढली असावीत इतकी सुंदर , स्वच्छ.  त्यांना काचेच्या खिडक्या, पांढरे लेसचे पडदे. घराच्या सभोवती कुंपण आणि कुंपणाच्या आता विविध फुलझाडे. काय रेखीव दृश्य होते!  या इथल्या घरातच थोडे दिवस राहावं असा आम्हाला सगळ्यांनाच वाटलं पण व्यक्त करून दाखवलं ते कुमारने. झालं! कुमारला चिडवायला सगळ्यांना संधीच मिळाली. एरवी कुमार उत्स्फूर्तपणे सगळ्यांच्या विकेट काढण्यात पटाईत, इतका की तो गाडीत असेल तर दुसरी कसलीच करमणुकीच्या साधनांची गरज नाही. शेवटी आपणच त्याला गप्प राहयाला सांगू. पण आता मात्र सगळ्यांनी त्याला चिडवायला सुरुवात केली. इथेच थोडे दिवस रहा आणि इथली मुलगी शोध,  मग तुला इथेच राहता येईल असे म्हणुन पुढच्या अख्ख्या ट्रिपला त्याला पिडले होते. 

जोवाई इथली सुंदर, नीटनेटकी  घरे 

उंच सखल जोवाई 

एप्रिलदा बारे

गाडी एप्रिलदा बारे यांच्या घरासमोर थांबली, आम्ही आमची तोंड बंद करून फोटोग्राफरच्या मोड मध्ये शिरलो आणि आमचे काम सुरु केले.  या जोवाई गावात रहाणाऱ्या एप्रिलदा बारे या गेले अनेक वर्ष  'सेन राय अप्पर प्रायमरी स्कूल' या शाळेच्या मुख्याध्यापिका आहेत.  आपल्या शाळेतील मुलांचा सर्वांगीण विकास व्हावा म्हणुन त्या सतत झटत असतात. त्यासाठी विविध ठिकाणी कार्यशाळा घेणे, कार्यानुभव सहली आयोजित करणे, मुलांना विज्ञानाभिमुख करणे इत्यादी अनेक उपक्रम त्या त्यांच्या शाळेत राबवतात.  

एप्रिलदा बारे -  त्यांच्या घराच्या वर्हांडयामधे 

मुलांच्या शिक्षणाकडे त्यांचे अगदी काटेकोरपणे लक्ष असते. मुलांनी शाळा बुडवू नये, त्यांच्या शिक्षणात खंड पडू नये यासाठी त्या प्रयत्नशील असतात. एका ठराविक इयत्तेनंतर मुलांचे शाळागळतीचे प्रमाण वाढत चालले आहे असे त्यांना लक्षात आले. त्याची कारणे शोधल्यावर त्यांना जाणवले की आत्यंतिक गरिबीमुळे  मुले उपजीविकेसाठी काही ना काही काम करतात. त्यामुळे शाळेसाठी वेळ देणे त्यांना जमत नाही आणि अशा मुलांचे शिक्षण बंद पडते.  त्यामुळे अशा मुलांनीही पुढे शिकावे म्हणून त्यांनी कमी फी असलेल्या रात्रशाळा सुरु करायचे ठरवले. दुलोङ येथे पहिली KSAR रात्र शाळा सुरु केली. शिक्षण प्रवाहातून बाजूला पडलेल्या मुलांना गोळा करून शाळेत यायची गोडी लावायचे मोठे काम त्यांनी सुरु केले.   ज्या मुलांना हा रात्रशाळेचा हा खर्चही परवडत नाही त्यांच्यासाठी फुकट शिक्षण आणि इतर सुविधा त्या उपलब्ध करून देतात. एप्रिलदा बारे यांना मुलांच्या शिक्षणासाठी अजुनही अनेक उपक्रम राबवायचे आहेत  असेही त्यांनी सांगितले. 

 एप्रिलदा यांच्या शाळेचे नविन बांधकाम सुरु आहे. 

मुख्याध्यापिकेच्या खुर्चीवरून 

इथून पुढे आम्ही त्यांच्या शाळेत गेलो तिथे त्यांचे फोटो सेशन केले, त्यांच्या मुलीशी म्हणजे सिलिकीशी आमची ओळख झाली.  इथल्या मुली अगदी कणखर आणि आपले निर्णय आपण घेणाऱ्या वाटल्या.  इथे मुलगा मुलगी भेदभावही फारसा नसावा किंवा मातृसत्ताक पद्धतीमुळे मुलीच जास्त डॉमिनेटींग असाव्यात असे वाटले. अगदी पहिल्यांदाच एखाद्या मुलाला भेटल्यावर सुद्धा  मुलीने त्याच्या पाठीवर थाप मारून बोलण्याचा मोकळेपणा इथे दिसला आणि खूप आवडला देखील.   

इथून त्यांच्याबरोबरच निघून आम्हाला जोवाई गावातल्या एका कार्यक्रमाला पोचायचे होते.  नेमकी आजच  इथला स्वातंत्र्यवीर 'यु किआंग नांगबा' यांची एकशेपन्नासावी पुण्यतिथी होती.  त्यानिमित्त इथल्या एका पवित्र टेकडीवर , त्यांच्या स्मारकाला भेट देऊन फुले वाहायची प्रथा होती. एरवीच्या दिवशी सर्व लोकाना या टेकडीवर प्रवेश नसतो पण आजचा दिवस अपवाद. आम्हीही तिथे पोहोचलो. असले कार्यक्रम म्हणजे , मंडप, मोठाले स्पिकर्स, भाषणं, गाणी असा सगळा भपका असतो आपल्याकडे. पण इथे मात्र अगदी उलट चित्र होतं.   मोजकी लोकं तिथे त्या दगडी स्मारका भोवती जमली होती.  थोड्याच वेळात त्या गावातले प्रतिष्टीत मान्यवर लोक आले, त्यात काल भेटलेले हर्क्युलसही होते. अतिशय सुरेख सजवलेले फुलांचे वेगळ्या प्रकाराचे गुच्छ त्यांनी स्मारकाला अर्पण केले आणि इथला कार्यक्रम संपला.  खाली गावात त्यानिमित्त भाषणे असणार होती म्हणे पण आम्ही तिथे थांबलो नाही. हा साधासा समारंभ मात्र खूप भावला.

'यु किआंग नांगबा' यांचे टेकडीवरील स्मारक 

'यु किआंग नांगबा' यांचे नदीकाठाचे स्मारक 

त्यानंतर गावातल्या अजून एका घरी डकार कुटुंबात आणि नवीनच उघडलेल्या केकच्या दुकानात आम्हाला आमंत्रण होते.  तिथे भेटी दिल्या. इथे एक वेगळीच गंमत झाली.  आमच्या बरोबर 'हमकल्ला' होता. त्याला कुणीतरी नाव विचारल्यावर त्याने ते सांगितले.  पण ते इथले मेघालयातले नाव आहे असे म्हणे त्या लोकांना वाटलेच नाही. त्यामुळे त्यांना तोही आमच्या बरोबर महाराष्ट्रातून आलाय असं वाटलं. बराच वेळाने खरी परिस्थिती समजल्यावर सगळ्यांना हसता हसता पुरेवाट झाली होती.   सकाळपासुन तीनवेळा लाल चहा प्यायलो आणि पुढच्या प्रवासाला निघालो.  रस्त्यात गल्ल्यांमध्ये दिसणार्या भाजीवाल्या आणि फ़ळवाल्या फोटो काढण्यासाठी खुणावत होत्या पण तिथे न थांबता निघालो. गावात गर्दी असल्याने वेळ जाईल म्हणुन थोडं बाहेर पडुन जेवू असे संजय आणि आशिषने ठरवले.  तिथेच आमची जरा चूक झाली!  पुन्हा एकदा मध्ये एक नदीकाठचे स्मारक लागते तिथे काही मिनीटे जाउन आलो आणि रस्त्याला लागलो.  

गावाबाहेर पडल्यावर मात्र खाण्यापिण्याचे एकही दुकान दिसेना. पुढे दिसेल, पुढे दिसेल असा विचार करून आम्ही जात राहिलो. आज बांग्लादेशाच्या सीमेनजीक असलेल्या एका दुर्गम गावी लवकरात लवकर पोचायचे होते. पण मध्ये मध्ये इतक्या ठिकाणी भेटी आणि थांबे होत गेले की उशीर होईल असे वाटत होते. त्यात मध्ये एका 'स्मित' नावाच्या गावात तिथल्या राजाला , हो खराखुरा राजाच, त्याला भेटायचे होते.  आम्ही जाऊन त्यांच्या पारंपारिक पद्धतीने बांधलेल्या लाकडी घरासारख्या राजवाड्यासमोर उभे राहिलो. राजाला यायला वेळ होता.  दुपार उलटून गेल्याने पोटात कावळे ओरडत होते. मग सर्व्हायवलसाठी आणलेली ड्रायफ़्रुटची पिशवी उघडली आणि  ते खात वाट बघत राहिलो.  राजा घोड्यावरून वगैरे येईल का, उंची कपडे घातलेले असतील का अशा चित्रविचित्र कल्पना करता ठेवून आम्ही तिथे उभे होतो. बराच वेळाने आम्हाला आत बोलावले गेले. आमच्या सार्या अपेक्षांवर पाणी फिरवत राजेसाहेब,

'स्मित' गावचे राजे डॉ. बलजित सिंग सीएम 

राजवाडा

डॉ. बलजित सिंग सिएम,    नेहेमीचे कपडे, मफलर वगैरे गुंडाळून आले. आमच्याशी गप्पा मारल्या, आमच्या प्रोजेक्ट बद्दल माहिती दिली. हा राजा अगदी साधा पण तितकाच कणखर वाटला. तिथल्या स्थानिक जनतेबद्दल त्यांना अपार प्रेम होतं ते त्यांच्या बोलण्यातून जाणवत होतं.    

आता मात्र आम्हाला खरच उशीर झाला होता. पोटातले कावळे ओरडून ओरडून मरायला टेकले होते, पण खायची सोय सापडत नव्हती. आमचे सारथी गोविंदजीही आता वैतागलेले वाटत होते.  त्यात आताचा रस्ता अतिशय भयंकर वळणांचा. खाली पाहिले तर नजर ठरणार नाही अशी खोल दरी. बराचवेळ आसपास एकही गाव दिसले नव्हते.   एखाद क्षणाचा जरी अंदाज चुकला तर गाडी सरळ खाली जायची. चिडलेला ड्रायवर हा एक अतिशय भयानक प्रकार. गोविंदजीचे इतक्या दोन दिवसातले ड्रायविंग आणि आजचे ड्रायविंग यात फरक जाणवत होता, चिडून अतिशय रफ गाडी चालवत होते. प्रत्येक वळणावर आमच्या काळजाचा ठोका चुकत होता.  जर इथे काही झालंच तर आम्ही नक्की कुठे पडलो आहोत हे बाहेरच्या जगात लोकांना कळायलाच अनेक दिवस जातील असे अनेको विचार मनात यायला लागले.  गाडीत आमच्याकडे मुड हलका करायला म्युझिकही नव्हतं.  आम्ही सगळेच चुपचाप बसून बाहेर बघत राहिलो.  अचानक रस्त्यावर डावीकडे एका चढावावर गाडी चढली ( आदल्या रात्रीही डावीकडचाच चढाव होता हा योगायोग) आणि एका घरासमोर थांबली. इथे काहीजण आमची वाट बघत थांबले होते त्यांना घेतलं जरा पाच मिनीटात फ्रेश झालो आणि पुन्हा चढाव उतरून रस्त्यावरून पुढे निघालो.   अगदी अंधारत आले तेव्हा एका मोडक्या शाळेजवळ गाडी थांबली.  इथे भेटणार होतो इथल्या शाळेतल्या शिक्षिका फोर्सिला डकार यांना. 

फोर्सिला डकार

बांग्लादेशाच्या सीमेनजीक असलेले पेनुर्सला नावाचे हे एक दुर्गम गाव.   इतक्या दुर्गम भागात शिक्षणाचा अभाव आणि त्याविषयी गोडी नसणे हे नेहेमीचेच आहे.  फोर्सिला स्वत: या गावातल्याच असुनही त्यांनी हे प्रश्न ओळखले. इथल्या मुलांना शिकवणे गरजेचे आहे हे जाणुन त्यांनी इथे सर्वप्रथम शाळा सुरु केली. सुरुवातीची दोन वर्षेतर फोर्सिला एकही पैसा स्वत:साठी न घेता शाळा चालवत होत्या.  ही शाळा अतिशय दुर्गम भागात होती त्यामुळे ती बघायला आम्ही दुसऱ्या दिवशी जाणार होतो.  

पण फोर्सिला यांना आणखी भेडसावणारा प्रश्न म्हणजे मुलांच्या कुपोषणाचा. इथला कष्टकरी वर्ग दिवसभर बाहेर कामात मग्न असतो. मुलांना वेळेवर आणि चांगले जेवणखाण मिळणं कठीणच. म्हणुन त्या रोज संध्याकाळी मुलांना दुध आणि बिस्किटांचे वाटप करतात. स्वत:च्या खिशात पैसे नसताना शंभरएक मुलांसाठी रोज दुध बिस्किटाची सोय करणे किती कठिण असेल?  आज आम्ही उशिरा पोचलो होतो त्यामुळे मुलं बिचारी वाट बघत होती. फोर्सिलाने मुलांना दुध आधीच दिले होते पण बिस्कीट अजून वाटायची होती. ते कळल्यावर आम्हाला आम्ही जेवायला थांबून वेळ फुकट न घालवल्याबद्दल जरा बरंच वाटलं.  

मुलांबरोबर फोर्सिला डकार ( यांचे बाकीचे फोटो नंतरच्या लेखात येतील )

इथे आजुबाजूला काहीच नसल्याने, रस्त्यावर दिवेही नसल्याने खूपच अंधार वाटायला लागला. आता फोटो कसे काढणार हा एक प्रश्न होता. मग पटापट गाडीचे हेडलाईट लावले.  दोन फ्लॅश जोडले, रिफ्लेक्टर काढले आणि त्या प्रकाशात शूट करायचा प्रयत्न केला. फ्लॅश  सिंक झाले नाहीत आणि फक्त एकदाच एका वेळेला दोन्ही फायर झाले आणि बंद पडले, मग पुढचे काही फोटो गाडीच्या प्रकाशात घेतले. आता अंधारात इथे जास्त थांबता येणार नव्हते त्यामुळे लगेच निघालो दुसर्या एका धाडसी महिलेला भेटायला. मघाशी ज्या घरी पाच मिनीट थांबलो होतो तिथेच.   मधेच एका ठिकाणी केळी मिळाली ती घेतली आणि पोटात ढकलली. 

तेरेसा खोङथॉ -  

तेरेसा खोङथॉ. अतिशय दुर्गम असा हा पेनुर्सला भाग वळणा वळणांच्या घाटरस्त्याने इतर भागाशी जोडला असला तरी इथे फारसे पर्यटक येत नाहीत. दळणवळणाची साधने अगदीच अपुरी आहेत. तसे  हे गाव बाङलादेशाच्या सीमेपासून अगदी काही किलोमीटर अंतरावर आहे.  आणि यामुळेच इथे घुसखोरी, रात्रीची वाटमारी , दरोडेखोरी अशा प्रश्नांचे प्रमाणही लक्षणीय आहे. तेरेसा यांना आपल्या गावातली ही असुरक्षितता खटकली आणि त्यावर उपाय योजण्याचे त्यांनी ठरवले.  उपाय काय? तर बचत गटाच्या सत्तरएक महिला आहेत, त्यांचे सात सात चे गट करायचे. आणि या एकेका गटाने रात्रीची रोज गस्त घालायची.  गस्त कुठे तर आम्ही आत्ता ज्या रस्त्यांनी दिवसा,गाडीने  जायला टरकत होतो तसल्याच रस्त्यावरून! रस्त्यावर एकही दिवा नाही, घरंही एकमेकांपासून दूर दूर. इथे गस्त घालायची ही कसली भन्नाट योजना होती !. पण या स्त्रिया डगमगल्या नाहीत आणि मागे तर मुळीच हटल्या नाहीत.  त्यांनी गस्त घालायचे काम सुरु केले.  बांग्लादेश आणि भारताच्या सीमेनजीक अशी गस्त घालणे किती जिगरबाजीचे काम असेल?  हातात स्वसंरक्षणार्थ फक्त तर एक काठी आणि एक टॉर्च!   पण आज त्यांच्या प्रयत्नांना यश आलंय. गावातली दरोडेखोरी, चोर्यामार्या कमी झाल्यात! 

 हे काम ऐकूनच अंगावर काटा आला, यांना मदत करणे जाऊदेत पण या स्त्रियांच्या कामाला न्याय देईल असा किमान फोटोतरी मला काढता येईल? काय केलं , कसा फोटो काढला म्हणजे यांचं हे काम मी जगापुढे आणु शकेन असा एक कोलाहल माझ्या मनात माजला आणि तेवढ्यात डोक्यात एक कल्पना चमकून गेली.  मघासच्या चढावाच्या आधीच गाडी थांबवली. तेरेसा आणि त्यांच्या इतर सहकारी तिथेच थांबल्या होत्या. संजयला म्हटलं गाडीच्या हेडलाइट मध्ये सीलहाउट घेतेय तुम्ही इथेच गाडी थांबवा.  गोविंदजीना खरंतर वर घराजवळ नेऊन थांबवायची होती पण मी लक्ष दिले नाही. मला इथेच हवा तो कोन मिळणार होता.  वैतागलेल्या गोविंदजीकडे दुर्लक्ष करून गाडीचा अँगल अ‍ॅडजस्ट करून घेतला व  गाडीचे हेडलाईट सुरु  ठेवून गाडी तिथेच थांबवायला लावली. वेदिका आणि संघमित्राला घेऊन खाली उतरले.  तेरेसा आणि इतर स्त्रियांना त्या गाडीच्या प्रकाशात उभे केले आणि पुढचा थोडा वेळा  वेगवेगळे कोन साधत शुट केले. तिथल्या काही जणांना या शूटचा रिझल्ट काय असणार हे कळलं नसावं पण माझ्यासाठी हा फार सफलतेचा क्षण होता.  बाहेरची बोचरी थंडी, दिवसभराचे श्रम, सक्तीचा उपवास सगळे काही विसरून हा फोटो काढायचा क्षण मी जगले.  हे आटोपून वरच्या घरात परतलो.  आणि मग कॅमेरावरचा एक सिलेक्टेड  फोटो  संजयला दाखवला. फोटो बघून संजयने 'या फोटोसाठी आणि त्याच्या कल्पनेसाठी माझ्याकडुन तू मागशील ते देईन' अशी दाद दिली आणि मला हा फोटो हवा तसा आल्याची खात्री पटली!  अजून आशिषना  आम्ही नक्की कसे शुट केले याची कल्पना नसावी असे वाटले त्यामुळे त्यांनाही तो फोटो दाखवला आणि त्यांनाही आमच्या फोटोग्राफर्सच्या आनंदात सहभागी करून घेतले. 

रात्रीची गस्त!

(हा फोटो प्रदर्शनात मोठे प्रिंट करून लावला होता आणि जवळपास प्रत्येकाने त्याला दाद दिली. तसेच लोकसत्ताच्या लोकरंग पुरवणीने अर्धपान भरून हा फोटो छापला होता.)     

इथे अजून जेवण व्हायला वेळ होता त्यामुळे मी आणि कुमार बाहेर आलो. उपवासाच्या पित्ताने माझं डोकं संध्याकाळपासून ठणकत होतं ते आता अगदी चढलं.  बाहेर प्रचंड थंडी पण आकाश बघावं तर रत्नांनी मढलेलं.  चक्क दूधगंगाही आकाशात दिसत होती. तार्यांचे फोटो काढायचे म्हणुन घरापासून दूर कॅमेरा ट्रायपॉड वर लावून बसून राहिलो.  बराच वेळाने लक्षात आले की इथे कुत्रे आहेत आणि अंधारात त्यांचा कॅमेराला धक्का लागू शकतो. मग कॅमेराच्या बाजूला जाऊन उभे राहिलो. बाहेर खरतर तिथे फारच बोचरा वारा होता. मधेमधे बाकीचे बाहेर येऊन आम्हाला थंडीत न थांबण्याबद्दल सांगत होते. पण इथले तारांगण बघणे जास्त सुखदायक होते त्यामुळे बाहेरच थांबलो.   शेवटी जेवण तयार झाले तसे आम्हाला राहवले नाही आणि आम्ही कॅमेरा घेऊन आत आलो. इतक्या वेळात घरातले लाईट जाणे , मग दुरवरच्या दुसर्या घरातून अर्धा स्वयंपाक करणे वगैरे प्रकारही घडले. 

जेवताना फ़रसबीच्याचिरून उकडलेल्या तुकड्यांवर काळे तिळ वाटुन घालून एक चटणी केली होती. दिसायला काळी, कशीतरी दिसली तरी अगदी चविष्ठ होती. इतर मेनू नेहेमीसारखाच चवदार. खूप भूक होती पण पित्तामुळे मला अगदी मोजकंच जेवता आलं.  

जेवण झाल्यावर आमची सोय दुरवरच्या एका डॉच्या घरी करण्यात आली होती. आम्ही तिघी तिथे गेलो.  डॉ म्हंजे गावातले एखादे भारदस्त व्यक्तिमत्व असेल असे वाटले होते पण ती एक छोटीशी, नाजुकशी  मुलगी होती. आधीच रात्र झाल्याने आणि माझे डोकेही दुखत असल्याने रात्री आमचे बोलणे मात्र झाले नाही.  गोळी घेऊन मी लगेचच झोपायला गेले. आजचा दिवस फार घडामोडींचा होता तसाच समाधान देणाराही होता ही जाणीव मात्र सुखद होती.  उद्या या वर्षातला शेवटचा दिवस, कोणते अनुभव घेऊन येणार कोण जाणे…  

आजचा प्रवास

खाली सीमा दिसते ती भारत आणि बांग्ला देश यांच्यामधील सीमा आहे